ธรรมชาติใด ย่อมประคองจิตไว้ในอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาติ
นั้น ชื่อว่า วิจาระ, อีกอย่างหนึ่ง การพิจารณา ชื่อว่า วิจาร,
ท่านอธิบายไว้ว่า การพิจารณาเนือง ๆ.

ธาตุ 6

5] วิสัชนา 6 มีวิสัชนาในปฐวีธาตุเป็นต้น พระธรรม-
เสนาบดีสารีบุตร แสดงด้วยสามารถการกำหนดนามรูป โดยสังเขป.
ชื่อว่า ปฐวี-ดิน เพราะเป็นธรรมชาติแผ่ไป.
ธรรมชาติใด ย่อมเอิบอาบ หรือว่า ย่อมไหลไปและเกาะกุม
ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อาโป-น้ำ.
ธรรมชาติใด ย่อมทำให้ร้อน ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า
เตโช - ไฟ.
ธรรมชาติใด ย่อมพัดไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า
วาโย - ลม.
ธรรมชาติใด อันใคร ๆ ย่อมขีดไม่ได้ เขียนไม่ได้ คือ อัน
ใคร ๆ ไม่อาจที่จะไถ, ตัด, หรือทำลายได้ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น
ชื่อว่า อากาโส - อากาส.
ชื่อว่า ธาตุ เพราะอรรถว่า มิใช่สัตว์.

กสิณ 10

วิสัชนา 10 มีวิสัชนาในปฐวีกสิณเป็นต้น พระธรรมเสนาบดี
สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถแห่งกสิณภาวนา.
ดวงกสิณด้วยสามารถการแผ่ไปในอารมณ์ทั้งสิ้นก็ดี, นิมิตที่
ปรากฏที่ดวงกสิณนั้นก็ดี, ฌานมีดวงกสิณนั้นเป็นอารมณ์ก็ดี ท่าน
เรียกว่า กสิณ. แต่ในที่นี้ท่านประสงค์เอาฌาน. คือ ฌาน 4 มี
มหาภูตเป็นกสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องต้น, จากนั้น ฌาน 4 มีวัณณ-
กสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องปลาย.
ปริจเฉทากาส 1, ฌานมีปริจเฉทากาสนั้นเป็นอารมณ์ 1,
กสิณุคฆาฏิมากา 1, และอากาสานัญจายตนฌาน มีกสิณุคฆาฏิมากาส
นั้นเป็นอารมณ์ ท่านเรียกว่า อากาสกสิณ.
จิตที่รู้อากาสานัญจายตนฌาน 1, วิญญาณัญจายตนฌานมีอากา-
สานัญจายตนฌานนั้นเป็นอารมณ์ 1 ท่านเรียกว่า วิญญาณกสิณ.

อาการ 32

6] วิสัชนา 32 มีวิสัชนาเกสาเป็นตัน พระธรรมเสนาบดี
สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถกรรมฐานมีอาการ 32 เป็นอารมณ์. ก็
เมื่ออาการ 32 มีเกสาเป็นต้นเหล่านั้นปรากฏโดยความเป็นของปฏิกูล